عمره ، عتبات و زیارات

وَ قَدْ اَقامَ فينا هذَا الشَّهْرُ مُقامَ حَمْدٍ، وَ صَحِبَنا صُحْبَةَ مَبْرُورٍ، وَ اَرْبَحَنا اَفْضَلَ اَرْباحِ الْعالَمينَ،
و همانا اين ماه در نزد ما ستوده زيست، و با ما همنشينى پسنديده بود، و برترين منفعت جهانيان را براى ما به ارمغان آورد،
ثُمَّ قَدْ فارَقَنا عِنْدَ تَمامِ وَقْتِهِ، وَانْقِطاعِ مُدَّتِهِ، وَ وَفآءِ عَدَدِهِ، فَنَحْنُ مُوَدِّعُوهُ
پس به هنگام پايان گرفتن وقت، و سرآمدن مدت، و كامل شدن روزهايش از ما جدا شد، اينك آن را وداع مى‏گوئيم

وِداعَ مَنْ عَزَّ فِراقُهُ عَلَيْنا، وَ غَمَّنا وَ اَوْحَشَنَا انْصِرافُهُ عَنّا،
وداع كسى كه هجرانش بر ما غم‏انگيز است، و روى گرداندنش ما را به اندوه و وحشت دچار كرده،

فَنَحْنُ قآئِلُونَ: اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا شَهْرَ اللَّهِ الْاَكْبَرَ، وَ يا عيدَ اَوْلِيآئِهِ.
به اين خاطر مى‏گوئيم: سلام بر تو اى بزرگ‏ترين ماه خدا، و اى عيد عاشقان حق

اَلسَّلامُ عَلَيْكَ مِنْ قَرينٍ جَلَّ قَدْرُهُ مَوْجُوداً، وَ اَفْجَعَ فَقْدُهُ مَفْقُوداً، وَ مَرْجُوٍّ الَمَ فِراقُهُ.
سلام بر تو اى همنفسى كه قدر و منزلتت بزرگ، و فقدانت بسيار دردناك است، و اى مايه اميدى كه دوريت رنج‏آور است.
اَلسَّلامُ عَلَيْكَ ما كانَ اَحْرَصَنا بِالْاَمْسِ عَلَيْكَ، وَ اَشَدَّ شَوْقَنا غَداً اِلَيْكَ!
سلام بر تو كه ديروز چه سخت بر تو دل بسته بوديم، و فردا چه بسيار شائق تو مى‏شويم!

اَللَّهُمَّ اِنَّا اَهْلُ هذَا الشَّهْرِ الَّذى شَرَّفْتَنا بِهِ، وَ قَدْ تَوَلَّيْنا بِتَوْفيقِكَ صِيامَهُ وَقِيامَهُ عَلى‏ تَقْصيرٍ،

 بارالها ما اهل اين ماهيم كه ما را به آن شرافت بخشيدى، و ما به توفيق تو به روزه و نماز آن برخاستيم همراه با تقصير،

وَاَدَّيْنا فيهِ قَليلاً مِنْ كَثيرٍ . وَ اَوْجِبْ لَنا عُذْرَكَ عَلى‏ ما قَصَّرْنا فيهِ مِنْ حَقِّكَ،
و در آن اندكى از بسيار را بجا آورديم. و عذر ما را در كوتاهى از اداى حقّت قبول كن،

وَ ابْلُغْ بِاَعْمارِنا ما بَيْنَ اَيْدينا مِنْ شَهْرِ رَمَضانَ الْمُقْبِلِ، فَاِذا بَلَّغْتَناهُ فَاَعِنّا عَلى‏ تَناوُلِ ما اَنْتَ اَهْلُهُ‏مِنَ الْعِبادَةِ،
و آينده عمرمان را به ماه رمضان آينده كه در پيش داريم برسان، و چون ما را به آن رساندى ما را بر انجام عبادتى كه سزاوار توست يارى ده،

شرح‌ها و ترجمه‌ دعای وداع امام سجاد (ع) با ماه رمضان الکریم

شرح‌ها و ترجمه‌های بسیاری برای دعای بی‌مانند وداع امام سجاد (ع) با ماه رمضان كه در آن واژه‌های بندگی به خالق بی‌همتا بیان كننده بزرگی خدای یكتا را به بهترین وجه ممكن می‌رساند ، نوشته شده است.
متن دعای امام سجاد (ع) در وداع ماه رمضان را با ترجمه حجت‌الاسلام شیخ حسین انصاریان می‌خوانیم:

ای خدایی كه در برابر احسان به بندگان پاداش نخواهی، و از عطا و بخشش پشیمان نمی‏شوی، ای كسی كه مزد بنده خود را بیش از عمل او می‏دهی. نعمتت بی‌استحقاق به بندگان رسد، و عفوت تفضل، و مجازاتت عدالت، و قضایت عین خیر است. اگر بخشش كنی، عطایت را به منت آلوده نكنی و اگر عنایت نكنی، از باب ستم نیست.

آن‏كه تو را شكر كند، شكرش كنی؛ در صورتی كه خودت آن شكر را به او الهام فرموده‌ای، و هر كه تو را بستاید، پاداشش می‏دهی؛ در حالی كه آن ستایش را خودت به او تعلیم ‏كرده‌ای. پرده می‏پوشی بر آن كه اگر می‏خواستی، رسوایش می‏كردی و جود و كرم كنی بر آن كه اگر می‏خواستی، از وی دریغ می‏كردی، در صورتی كه هر دو مستحق رسوایی و دریغ تواند، اما تو تمام امورت را براساس تفضل بنا نهاده‏ای و قدرتت را بر آیین گذشت مقرر كرده‏ای، و با آن كه با تو به مخالفت برخاسته با بردباری روبه‌رو می‏شوی، و به آن كه در حق خویش ستم كرده مهلت می‏دهی، با صبر و بردباری خود مهلتشان می‏دهی تا به حضرتت بازگردند و در مؤاخذه عاصیان شتاب نمی‏كنی تا به توبه موفق شوند، تا هلاك شونده آنان بدون رضای تو هلاك نشود و تیره‏بختشان به نعمتت بدبخت نشود مگر پس از قطع بهانه و بعد از اتمام حجت همه جانبه بر او، و این همه بزرگواری و آقایی از عفو و گذشت توست ای بزرگوار و بهره‏ای است از محبتت ای بردبار.

تویی كه بر بندگانت دری به سوی بخشش خود باز كرده‏ای، و آن را باب توبه نامیده‏ای و بر آن درِ گشوده راهنمایی از وحی خود قرار داده‏ای، تا آن را گم نكنند، پس خود ــ كه نامت والا و مبارك است ــ فرمودی: «به سوی خدا توبه خالص و بی‏پیرایه آورید، باشد كه پروردگارتان گناهان شما را محو كند و شما را داخل بهشت‏هایی كند كه نهرها از زیر آن روان است در آن روزی كه خداوند، پیامبر خود و آنان را كه به او ایمان آوردند، خوار و ذلیل نمی‏كند، درحالی‏كه نورشان پیش‏رویشان و از جانب راستشان روان است» می‏گویند: «خداوندا نورمان را كامل كن، و ما را مورد مغفرت قرار ده، كه تو بر هر چیز توانایی.»

پس عذر كسی كه از ورود به آن خانه غفلت كند، پس از گشوده شدن در و به‏پا داشتن راهنما چه خواهد بود؟ و تویی كه در معامله با بندگانت بر عطای خود افزوده‏ای، تا در این تجارتشان از عنایت تو سود برند، و در حركت كردن به جانب تو كامیاب شوند و از حضرتت بهره‏ای افزون دریافت كنند. به همین خاطر، تو خود ــ كه نامت مبارك است و بس والایی ــ فرمودی: «هر كس كه یك كار نیك كند، ده برابر آن پاداش دارد و هر كس یك كار بد كند، جز به مانند كارش عقوبت نبیند.»

و نیز فرمودی: «مثل آنان كه اموالشان را در راه خدا انفاق می‏كنند» مانند (خداوندا، تو از خالص‏ترین آن وظایف و برگزیده‏ترین آن فرایض، ماه رمضان را قرار دادی كه آن را از میان سایر ماه‌ها برگزیدی و از میان همه زمان‌ها و عصرها اختیار كردی و بر تمام اوقات سال ترجیح دادی؛ زیرا در آن قرآن و نور نازل كردی) دانه‏ای است كه هفت خوشه رویانده، در هر خوشه صد دانه باشد و كیست كه به خداوند قرض الحسنه دهد تا خدا آن را چندین برابر سازد؟ و امثال و نظایر این وعده‏ها كه در قرآن درباره چند برابر كردن كارهای نیك فرو فرستاده‏ای.

و تویی آن خداوندی كه با گفتار از غیب خود و به سبب ترغیبت كه در برگیرنده سود ایشان است، آنان را به چیزی راهنمایی فرمودی كه اگر از آنان می‏پوشاندی دیدگانشان درك نمی‏كرد، و گوش‌هاشان فرا نمی‏گرفت و فكرشان به آن نمی‏رسید؛ چرا كه فرمودی: «مرا یاد كنید تا شما را یاد كنم و مرا سپاس آورید و كفران نورزید.»

و فرمودی: «هرآینه اگر شكر آرید، شما را افزونی دهم و اگر ناسپاسی كنید، همانا عذاب من شدید است» و فرمودی: «مرا بخوانید تا شما را اجابت كنم، آنان كه از عبادت من (دعا كردن) تكبّر ورزند، به زودی خوار و ذلیل، وارد جهنم می‏شوند.«

پس نیایش و دعا را عبادت و تركش را كبر و خودخواهی نامیدی و بر ترك دعا به دخول دوزخ با ذلت و خواری تهدید فرمودی.

بدین سبب بندگان واقعی به نعمتت تو را یاد كردند و به بخششت شكر آوردند، و به فرمانت به دعا برخاستند و به خاطر گرفتن عطای افزونت، صدقه دادند و تنها راه آزادی آنان از خشم تو و دستیابی به رضای حضرتت در آن بود.

و اگر مخلوقی مخلوق دیگر را از سوی خود به مثل آن‌كه حضرت تو بندگانت را از سوی خود راهنمایی كردی، هدایت می‏كرد، موصوف به احسان و موصوف به امتنان و بخشش بود و به هر زبانی مورد ستایش قرار می‏گرفت.

پس سپاس تو راست تا آن‌جا كه در سپاس تو راهی وجود داشته باشد و تا آن‌جا كه برای سپاس كلمه‏ای كه تو به آن ستوده شوی و معنایی كه به سپاس منصرف گردد، باقی باشد. ای كسی كه با احسان و فضلت بندگان را به سپاس فراخوانده‏ای و آنان را غرق عطا و بخشش خود كرده‏ای.

چه آشكار و پراكنده است نعمت تو در ما! و چه فراوان است عطایت برما! و چه مخصوص است نیكی تو به ما!

ما را به دین برگزیده‏ات راه نمودی، و به آیین پسندیده‏ات رهنمون شدی و سالك راهی فرمودی كه آن را هموار كردی و ما را به راه تقرب به پیشگاهت و وصول به كرامتت بینایی دادی.

خداوندا تو از خالص‏ترین آن وظایف و برگزیده‏ترین آن فرایض، ماه رمضان را قرار دادی كه آن را از میان سایر ماه‌ها برگزیدی و از میان همه زمان‌ها و عصرها اختیار كردی و بر تمام اوقات سال ترجیح دادی؛ زیرا در آن قرآن و نور نازل نمودی و ایمان را در این ماه چند برابر ساختی و روزه گرفتن را در آن واجب فرمودی و به شب‌زنده‏داری در آن ترغیب كردی و شب قدر را، كه از هزار شب با ارزش‏تر است، در آن بزرگ داشتی.

پس ما را محض این ماه، بر سایر امم برتری دادی و در پرتو فضل آن، ما را از میان همه ملت‌ها برگزیدی. پس به فرمانت روزش را روزه گرفتیم و در شبش به كمك تو به عبادت برخاستیم و به وسیله روزه و نمازش، طالب رحمتی كه برای ما مهیا فرمودی شدیم و آن را وسیله رسیدن به ثواب تو قرار دادیم و تو بر آن‌چه بندگانت بدان رغبت دارند، قادری، و آن‌چه را از احسانت خواسته شود، بخشنده‏ای و به آن كه جهت رسیدن به قرب تو بكوشد، نزدیكی.

و همانا این ماه در نزد ما ستوده زیست و با ما هم‌نشینی پسندیده بود و برترین منفعت جهانیان را برای ما به ارمغان آورد. پس به هنگام پایان گرفتن وقت و سر آمدن مدت و كامل شدن روزهایش، از ما جدا شد.

اینك؛ «اینك آن را وداع می‏گوییم؛ وداع كسی كه هجرانش بر ما غم‏انگیز است و روی گرداندنش ما را به اندوه و وحشت دچار كرده و بر عهده ما پیمان ناگسستنی و حرمت در خور توجه، و حق لازم دارد.»
آن را وداع می‏گوییم؛ وداع كسی كه هجرانش بر ما غم‏انگیز است و روی گرداندنش ما را به اندوه و وحشت دچار كرده و بر عهده ما پیمان ناگسستنی و حرمت در خور توجه، و حق لازم دارد. به این دلیل می‏گوییم:

سلام بر تو ای بزرگ‏ترین ماه خدا و ای عید عاشقان حق.
سلام بر تو ای كریم‏ترین هم‌نشین از میان اوقات! و ای بهترین ماه در روزها و ساعات.
سلام بر تو ای ماهی كه در طی تو برآورده شدن آمال نزدیك گشته، و اعمال در آن پخش و فراوان است.
سلام بر تو ای هم‌نفسی كه قدر و منزلتت بزرگ و فقدانت بسیار دردناك است! و ای مایه امیدی كه دوری‌ات رنج‏آور است.
سلام بر تو ای هم‌دمی كه چون رو كنی، ما را مونس شادكننده‏ای و چون سپری شوی، وحشت‏آور و دردناكی.
سلام بر تو ای هم‌سایه‏ای كه دل‌ها نزد تو نرم شد و گناهان در تو نقصان گرفت.
سلام بر تو ای یاوری كه ما را در مبارزه با شیطان یاری دادی و ای مصاحبی كه راه‌های احسان را هموار و آسان ساختی.
سلام بر تو كه چه بسیارند آزادشدگان حضرت حق در تو و چه سعادت‌مند است كسی كه حرمتت را به واسطه خودت رعایت كرد!
سلام بر تو كه چه بسیار گناهان را از پرونده ما زدودی و چه عیب‏ها كه بر ما پوشاندی!
سلام بر تو كه زمانت بر گنه‌كاران چه طولانی بود و در دل مؤمنان چه هیبتی داشتی!
سلام بر تو ای ماهی كه هیچ زمانی با تو پهلو نزند!
سلام بر تو ای ماهی كه از هر نظر مایه سلامتی.
سلام بر تو كه مصاحبتت ناپسند و معاشرتت نكوهیده نیست.
سلام بر تو هم‌چنان كه با بركات بر ما وارد شدی و ناپاكی معاصی را از پرونده ما شستی.
سلام بر تو كه وداع با تو نه از باب خستگی و فراغت از روزه‏ات، نه به خاطر ملالت است.
سلام بر تو كه قبل از آمدنت، در آرزویت به سر می‏بردیم و پیش از رفتنت بر هجرانت محزونیم.
سلام بر تو كه چه بدی‏ها كه به سبب تو از جانب ما گشته و چه خوبی‌ها كه از بركت تو به سوی ما سرازیر شده!
سلام بر تو و بر شب قدری كه از هزار ماه بهتر است.
سلام بر تو كه دیروز چه سخت بر تو دل بسته بودیم و فردا چه بسیار شایق تو می‏شویم!
سلام بر تو و بر فضیلت تو كه از آن محروم گشتیم و بر بركات گذشته‏ات كه از دست ما گرفته شد.

بارالها ما اهل این ماهیم كه ما را به آن شرافت بخشیدی و توفیق ادراكش را به ما عنایت فرمودی آن‌گاه كه تیره‏بختان وقتش را نشناختند و از بخت بدشان از فضلش محروم شدند.

تویی سرپرست آن‌چه از معرفتش كه ما را بدان برتری دادی و آنچه از سنتش كه ما را بدان رهنمون شدی و ما به توفیق تو به روزه و نماز آن برخاستیم؛ همراه با تقصیر و در آن اندكی از بسیار را بجا آوردیم.

خداوندا! پس تو را سپاس همراه با اقرار به بدی‌هامان و اعتراف به سهل‏انگاریمان، در حالی كه در قلوبمان ندامت قطعی و بر زبانمان عذر صادقانه داریم. پس ما را با توجه به اعتراف به تقصیری كه در این ماه داشتیم، مزدی عنایت كن كه تدارك‌كننده فضیلت‏های دل‌خواهمان و جایگزین ذخیره‏هایی كه مورد علاقه ماست، باشد و عذر ما را در كوتاهی از ادای حقت قبول كن و آینده عمرمان را به ماه رمضان آینده كه در پیش داریم، برسان و چون ما را به آن رساندی، ما را بر انجام عبادتی كه سزاوار توست، یاری ده و به انجام طاعتی كه شایسته آن ماه است،
سلام بر تو كه قبل از آمدنت، در آرزویت به سر می‏بردیم و پیش از رفتنت بر هجرانت محزونیم. سلام بر تو كه چه بدی‏ها كه به سبب تو از جانب ما گشته و چه خوبی‌ها كه از بركت تو به سوی ما سرازیر شده! سلام بر تو و بر شب قدری كه از هزار ماه بهتر است. سلام بر تو كه دیروز چه سخت بر تو دل بسته بودیم و فردا چه بسیار شایق تو می‏شویم! سلام بر تو و بر فضیلت تو كه از آن محروم گشتیم و بر بركات گذشته‏ات كه از دست ما گرفته شد.
موفق دار و عمل صالحی را كه موجب تدارك حق تو در آن دو ماه از ماه‏های زمان خواهد بود به دست ما جاری فرما.

خداوندا هر گناه كوچك یا بزرگی كه در این ماه به آن دست زدیم، یا معصیتی كه به آن آلوده گشتیم یا خطایی كه مرتكب شدیم، از روی عمد یا فراموشی، كه در آن به خود ظلم كرده یا حرمت دیگری را بدان دریده باشیم، پس بر محمد و آلش درود فرست، و ما را از همه آن‌ها در پرده ستاری حضرتت بپوشان و به عفوت از ما بگذر و ما را در آن ماه شهره به پیش دیده شماتت‌كنندگان قرار مده و زبان طعنه‏زنندگان را بر ما باز مكن و ما را به كاری بدار كه سبب فرونهادن گناهان و پوشاندن آن چیزی شود كه در آن ماه بر ما نمی‏پسندی.

به مهربانی‌ات كه پایان ندارد و احسانت كه كاستی نمی‏پذیرد، خداوندا بر محمد و آلش درود فرست و درد از دست رفتن رمضانمان را جبران كن و روز عیدمان و فطرمان را بر ما مبارك گردان و آن را از بهترین روزهایی قرار ده كه بر ما گذشته، كه بیشترین عفو را موجب و بیشترین معاصی را محوكننده باشد و گناهان پنهان و آشكار ما را مورد مغفرت قرار ده.

بارالها! پایان یافتن این ماه را پایان یافتن خطاهایمان قرار ده و به دنبال خارج شدنش، ما را از بدی‌هامان خارج كن و ما را از سعادت‌مندترین اهل این ماه به آن و پرنصیب‏ترین آنان در آن و بهره‏مندترین ایشان از خودت قرار ده.

بار الها! هر كس كه این ماه را آن طور كه بایسته است، رعایت كرده و احترامش را آن‌چنان كه باید حفظ كرده و حدودش را به بهترین صورت بپاداشته و از گناهانش به نحو صحیح پرهیز كرده یا به وسیله كار خیر به تو تقرب جسته كه موجب خشنودیت از وی گشته و رحمتت را متوجه او كرده، پس مانند آن‌چه به او بخشیدی از توان‌گری خود به ما ببخش و چندین برابر آن را از فضل خود به ما عطا فرما؛ زیرا فضلت كاستی نگیرد و خزائنت نقصان نپذیرد؛ بلكه افزون می‏شود و معادن احسانت از بین نمی‏رود و همانا عطای تو گوارا عطایی است.

بارالها! بر محمد و آلش درود فرست و همانند پاداش آنان ‏كه تا روز رستاخیز، این ماه را روزه گرفته‏اند یا به بندگی تو در آن اقدام كرده‏اند، برای ما ثبت كن.

بارالها! در این روز فطر كه آن را برای اهل ایمان عید و شادی و برای اهل آیین خود روز اجتماع و گردهمایی قراردادی، به درگاهت توبه می‏كنیم، از هر معصیتی كه دچارش شدیم یا هر كار بدی كه به آن دست زدیم یا اندیشه سوئی كه در دل داشتیم؛ مانند توبه كسی كه خیال بازگشت به گناه را ندارد و پس از توبه به جانب هیچ خطایی برنمی‏گردد؛ توبه پاك و خالصی كه از شك و تردید پیراسته باشد. پس آن را از ما بپذیر و از ما راضی شو و ما را بر آن استوار بدار.

بارالها! ترس از عذاب وعده داده شده و رغبت به ثواب موعود را روزی ما كن، تا لذت آن‌چه را از تو می‏خواهیم، بیابیم و غصه آن‌چه را از آن به تو پناه می‏بریم، دریابیم و ما را در پیشگاهت از توبه‌كنندگانی قرار ده كه محبتت را بر ایشان حتم ساخته‏ای و بازگشتشان را به طاعت خود قبول نموده‏ای، ای عادل‏ترین عادل‏ها!

بارالها! از پدران و مادران و اهل دین ما همگی، چه آن كه از ایشان از دنیا رفته و چه آن كه تا قیامت به آنان خواهد پیوست، درگذر!

بارالها! بر محمد پیامبر ما و بر آلش درود فرست، هم‌چنان كه بر فرشتگان مقربت درود فرستادی و بر او و بر آلش درود فرست، آن طور كه بر پیامبران مرسلت درود فرستادی و بر او و بر آلش درود فرست، آن طور كه بر بندگان شایسته‏ات درود نثار كردی و بهتر از آن ای خدای عالمیان، چنان درودی كه بركتش به ما برسد و سودش نصیب ما گردد و به‏خاطر آن دعاهایمان مستجاب شود؛ زیرا تو بزرگوارترین كسی هستی كه به او توجه شده و بی‏نیاز كننده‏ترین كسی هستی كه بر او اعتماد شده و بخشنده‏ترین كسی هستی كه از احسانش درخواست شده و تو بر هر چیز توانایی.

تعابیر زیبای امام سجاد(ع) در وداع با ماه رمضان

امام سجاد(ع) با بیان بیست تعبیر زیبا در وداع با ماه رمضان، سود و بهره مندی از ماه ضیافت الله را به گونه ای توصیف می کند که هیچ تاجری در هیچ گوشه دنیا این سود را نبرده است و با اشک و آه وداع با ماه مبارک رمضان را بسیار گران و سخت می خواند و می فرماید: ناراحت از رفتن تو و چشم انتظار آمدن دوباره ‏ات هستیم.
 
حضرت امام سجاد (ع) در فرازهای ابتدایی دعای چهل و پنجم صحیفه سجادیه ماه مبارک رمضان را عید اولیاء الله می داند و یکی از بهترین بخشش های خدای سبحان را ماه رمضان و روزه این ماه معرفی کرده و می فرماید: خدایا نعمت های فراوانی به ما دادی یکی از برجسته ترین نعمتها ماه رمضان و یکی از بهترین فضیلت ها روزه این ماه است که نصیب ما کردی و هیچ زمانی به عظمت زمان ماه رمضان نیست. گذشته از آن که شب قدر را در آن قراردادی، این ماه ظرف نزول قرآن شد که چنین فیضی در این ماه نازل شد. و این نعمت را مخصوص مسلمانان نمودی و سایر ملل از نعمت روزه گرفتن محرومند، ما به امر تو روزش را روزه گرفتیم و شبش را به کمک تو به قیام و عبادت مشغول بودیم .
 
حضرت زین العابیدن(ع) پس از جملاتی می فرماید: «واربحنا افضل ارباح العالمین » ما سودی که در این ماه بردیم هیچ تاجری در هیچ گوشه دنیا نبرده است. «ثم قد فارقنا عند تمام وقته و انقطاع مدته و وفاء عدده »، این ماه بعد از آن که پایانش فرارسید، از ما مفارقت و هجرت کرد و ما را تنها گذاشت «فنحن مودعوه وداع من عز فراقه علینا»، پس ما هم با ماه خدا وداع می کنیم وداع با دوست عزیزی که مفارقتش برای ما توانفرساست، «و غمنا و اوحشنا انصرافه عنا» ما کسی را وداع می کنیم که رفتنش برای ما بسیار گران و سخت است و ما را غمگین می کند و به وحشت و ترس می اندازد.
 
حضرت در ادامه به عنوان خداحافظی با ماه مبارک رمضان تعبیر "السلام علیک" را به کار می برند؛ در محاورات عربی و نیز در آداب شرعیه هم این‏طور است که در هنگام ورود به شخص سلام می ‏کنند و هم هنگام خروج و وداع نیز سلام می‏ کنند.
 
ای ماه رمضان! دوری تو برایم سخت است، ای مونس من
 امام سجاد(ع) با بیانی زیبا و حسرت آمیز به وداع با ماه رمضان پرداخته و می فرماید: «السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا شَهْرَ اللَّهِ الْأَکْبَرَ وَ یَا عِیدَ أَوْلِیَائِهِ الْأَعْظَمَ»؛ خداحافظ ای ماه بزرگ خدا و عید بزرگ اولیای خدا! «السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَکْرَمَ مَصْحُوبٍ مِنَ الْأَوْقَاتِ وَ یَا خَیْرَ شَهْرٍ فِی الْأَیَّامِ وَ السَّاعَاتِ» خداحافظ ای بزرگ‏ترین همراه از میان زمان‏ها و اوقات؛ و بهترین ماه‏ها در ایّام و ساعات. «السَّلَامُ عَلَیْکَ مِنْ شَهْرٍ قَرُبَتْ فِیهِ الْآمَالُ وَ نُشِرَتْ فِیهِ الْأَعْمَالُ» خداحافظ ای ماهی که آرزوهایمان در تو نزدیک شد؛ خداحافظ ای ماهی که اعمال نیک در تو منتشر شد.
 
«السَّلَامُ عَلَیْکَ مِنْ قَرِینٍ جَلَّ قَدْرُهُ مَوْجُوداً وَ أَفْجَعَ فِرَاقُهُ مَفْقُوداً» خداحافظ ای همراه من که ارزش تو بالا بود و اکنون که می‏ روی دلم را به درد می‏ آوری. فراق تو برای من بسیار دردناک است. «السَّلَامُ عَلَیْکَ مِنْ أَلِیفٍ آنَسَ مُقْبِلًا فَسَرَّ» خداحافظ ای مونس من، که وقتی آمدی مرا خوشحال ‏کردی، «وَ أَوْحَشَ مُنْقَضِیاً فَمَضَی» و اکنون که می‏ روی، مرا به وحشت می ‏اندازی، که بدون تو چه کنم.
 
خداحافظ ای ماه دوری از زشتی‏ها
 حضرت سجاد(ع) در فرازهایی از دعای چهل و پنجم صحیفه سجادیه می فرماید: «السَّلَامُ عَلَیْکَ مِنْ مُجَاوِرٍ رَقَّتْ فِیهِ الْقُلُوبُ وَ قَلَّتْ فِیهِ الذُّنُوبُ» خداحافظ ای همراه من که تا بودی، دل من رقیق بود و از آن سر سختی هایش، بیرون آمده بود و وقتی که تو آمدی، گناهانم کم شد. «السَّلَامُ عَلَیْکَ مِنْ نَاصِرٍ أَعَانَ عَلَى الشَّیْطَانِ وَ صَاحِبٍ سَهَّلَ سَبِیلَ الْإِحْسَانِ» خداحافظ ای یاوری که کمک کردی تا من بر شیطان غلبه کنم و ای همراهی که راه‏های نیکی را بر من آسان کردی.
 
خداحافظ ای ماه آزادی از دوزخ
  امام زین العابدین(ع) در فرازی دیگر از این دعا بر رهایی از آتش جهنم در ماه رمضان اشاره کرده و می فرماید: «السَّلَامُ عَلَیْکَ مَا أَکْثَرَ عُتَقَاءَ اللَّهِ فِیکَ وَ مَا أَسْعَدَ مَنْ رَعَى حُرْمَتَهُ بِکَ» خداحافظ ای ماهی که تعداد آزادشدگان از آتش جهنم در تو زیاد شد.( اشاره به روایتی است که خداوند در هر شب، به هنگام افطار هزار، هزار کس را از آتش جهنم نجات می ‏داد؛ در شب‏های جمعه هر یک ساعت، و در شب آخر ماه رمضان به مقدار تمام کسانی که در کلّ این ماه از آتش نجات داده است را نجات می‏دهد.).  «السَّلَامُ عَلَیْکَ مَا کَانَ أَمْحَاکَ لِلذُّنُوبِ وَ أَسْتَرَکَ لِأَنْوَاعِ الْعُیُوبِ» خداحافظ ای ماهی که گناهان را پاک کردی و محو نمودی و همه عیب‏ها را پوشاندی. « السَّلَامُ عَلَیْکَ مَا کَانَ أَطْوَلَکَ عَلَى الْمُجْرِمِینَ وَ أَهْیَبَکَ فِی صُدُورِ الْمُؤْمِنِینَ» خداحافظ ای ماه! چه‏قدر برای گناه‏کاران طولانی بودی و چه‏قدر برای مؤمنین عظمت داشتی!
 
«السَّلَامُ عَلَیْکَ مِنْ شَهْرٍ لَا تُنَافِسُهُ الْأَیَّامُ» خداحافظ اى ماهى که هیچ ماه دیگری از تو برتر نیست. «السَّلَامُ عَلَیْکَ مِنْ شَهْرٍ هُوَ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ سَلَامٌ» خداحافظ اى ماهى که تا تو بودى، امن و سلامت بود. «السَّلَامُ عَلَیْکَ غَیْرَ کَرِیهِ الْمُصَاحَبَةِ وَ لَا ذَمِیمِ الْمُلَابَسَةِ» خداحافظ اى ماهی که نه در همنشینی با تو ناراحتی وجود داشت و نه بدی و ناپسندی در حضور تو بود. «السَّلَامُ عَلَیْکَ کَمَا وَفَدْتَ عَلَیْنَا بِالْبَرَکَاتِ وَ غَسَلْتَ عَنَّا دَنَسَ الْخَطِیئَاتِ» ای ماه رمضان خداحافظ و به سلامت! همان‏گونه که تو بر ما با برکات فراوان و سلامتی فرود آمدی و ناپاکی ‏های گناه را از ما زدودی و ما را از خطاها شست و شو دادی!
 
ناراحت از رفتن تو و چشم انتظار آمدن دوباره ‏ات
  «السَّلَامُ عَلَیْکَ غَیْرَ مُوَدَّعٍ بَرَماً وَ لَا مَتْرُوکٍ صِیَامُهُ سَأَماً» خداحافظ که در این وقت وداع، نه از تو ناراحتیم و نه از روزه‏ داری‏ ات خسته شده ‏ایم. «السَّلَامُ عَلَیْکَ مِنْ مَطْلُوبٍ قَبْلَ وَقْتِهِ وَ مَحْزُونٍ عَلَیْهِ قَبْلَ فَوْتِهِ» خداحافظ از جانب من که خواستار تو بودم و پیش از آمدنت خوشحال بودم که تو خواهی آمد و اکنون هم که می‏ خواهی بروی، اندوهگین شده‏ ام که از دوری‏ات چه کنم! «السَّلَامُ عَلَیْکَ کَمْ مِنْ سُوءٍ صُرِفَ بِکَ عَنَّا، وَ کَمْ مِنْ خَیْرٍ أُفِیضَ بِکَ عَلَیْنَا» خداحافظ که چه بدی‏هایی را از ما دور کردی و چه خیراتی را با آمدنت نصیبمان کردی!
 
خداحافظ ای ماه مبارک! خداحافظ شب قدر!
  «السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ عَلَى لَیْلَةِ الْقَدْرِ الَّتِی هِیَ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ» خداحافظ و درود بر تو و شب قدر که از هزار ماه برتر است. «السَّلَامُ عَلَیْکَ مَا کَانَ أَحْرَصَنَا بِالْأَمْسِ عَلَیْکَ وَ أَشَدَّ شَوْقَنَا غَداً إِلَیْکَ.» خداحافظ که تا بودی، مشتاق آن بودیم که بیشتر بمانی و اکنون که می‏ روی، دل‏هایمان برای دیدار دوباره ‏ات پَر می ‏کشد. «السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ عَلَى فَضْلِکَ الَّذِی حُرِمْنَاهُ، وَ عَلَى مَاضٍ مِنْ بَرَکَاتِکَ سُلِبْنَاهُ» خداحافظ و درود بر تو و درود بر فضل و کرمت که از آن محروم گشتیم و برکات گذشته‏ ات را از کف دادیم. «اللَّهُمَّ إِنَّا أَهْلُ هَذَا الشَّهْرِ الَّذِی شَرَّفْتَنَا بِهِ» خداوندا ما «اهلِ» این ماه بودیم و تو ما را به آن شرافت بخشیدی و با آن، بر سر ما منّت گذاشتی! ...
 
جملات عجیبی که از امام زین‏ العابدین(ع) در این دعا نقل شده است، همه بر عظمت این ماه دلالت می‏ کند چنانکه امام صادق (ع) فرمودند: «مَنْ لَمْ یُغْفَرْ لَهُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ لَمْ یُغْفَرْ لَهُ إِلَى قَابِلٍ إِلَّا أَنْ یَشْهَدَ عَرَفَةَ» اگر کسی در ماه رمضان مورد غفران قرار نگیرد، بعید است که بعد از این ماه مشمول لطف و رحمت خدا قرار گیرد...
 
خدایا! مصیبت هجران ماه رمضان را برای ما در روز عید فطر جبران فرما
  پس حضرت در ادامه دعا عرضه می دارد: خدایا تو آن توفیق را دادی که ما اهل این ماه باشیم در حالی که عده ای از فضیلت این ماه به خاطر شقاوتشان محرومند، پروردگارا تو مولای مایی در آنچه ما را به شناخت آن برگزیده ای و ما را راهنمایی کردی که از آن پیروی کنیم و در پرتو توفیق تو، به روزه و نماز آن با اعتراف به تقصیر نایل آمدیم و اندکی از وظایف بسیار را ادا کردیم.
 
پروردگارا در حالی تو را ستایش می کنیم که به بد رفتاری خود اقرار و به ضایع نمودن نعمت احکام تو و عمر خویش اعتراف داریم و برای توست از ناحیه دلهای ما پیمان پشیمانی و از ناحیه زبان پوزش طلبی صادقانه، پس اجر مصیبت در اعتراف به تقصیر را به ما عنایت و عوض خیری به ما لطف فرما. و پذیرش پوزش را برای ما مقرر فرما و ما را در تقصیر از ادای حق خود سرزنش مکن و عمر ما را تا ماه مبارک آینده طولانی بفرما و هنگامی که ما را به سال آینده رساندی کمک کن تا آنچه در خور توست عبادت کرده و آنچه سزاوار توست طاعت کنیم و توفیق انجام کار نیک را به طور مستمر به ما عطا فرما تا آنچه شایسته مقام توست در تمام ماه مبارک رمضان که در مدت عمر ما پیش می آید جبران شود.
 
امام سجاد در فرازهای پایانی این دعا می فرماید: پروردگارا هجران ماه مبارک را که مصیبت ماست برای ما در روز عید فطر با برکت جبران فرما و ثواب همه کسانی که تا روز قیامت در این ماه روزه، روزه می گیرند یا عبادت می کنند برای ما نیز مقرر فرما.

شعرهای وداع با ماه مبارک رمضان

خداحافظ‌ ای ماه بزرگ خدا !

شهر الله اكبر ‌ای ماه بزرگ خدا !

بدرود تو را و آن شب قدرت را که از هزار ماه بهتر است.  

بدرود تو را و آن فضل و کرم تو را که اینک از آن محروم مانده ایم.

بدرود ای ماه دست یافتن به آرزوها.

باران بهانه است  آسمان را هوس بوسه زدن بر خاک است...

رمضان با همه خوبيها رفت

رمضان شد چو غریبان به سفر بار دیگر    .......

برگ تحویل می کند رمضان     بار تودیع بر دل اخوان

یار نادیده سیر، زود برفت
دیر ننشست نازنین مهمان

ماه فرخنده روی برپیچید      وعلیک السلام یا رمضان

الوادع ای زمان طاعت و خیر
مجلس ذکر و محفل قرآن

بهر مردمان ایزدی بر لب     نفس در بند و دیو در زندان

تا دگر روزه با جهان آید
بس بگردد به گونه گونه جهان

بلبلی زار می نالید       بر فراق بهار وقت خزان

گفتم  انده مبر که باز آید
روز تو روز و لاله و ریحان

گفت  ترسم بقا وفا نکند         وره هر سال گل  رمدبستان

روزه بسیار و عید خواهد بود
تیر ماه و بهار و تابستان

تا که در منزل حیات بود       سال دیگر که در غریبستان

وداع اى ماه عشق و جوشش و شور

وداع ای ماه حق و تابش نور

وداع اى شافع مقبول درگاه

وداع اى آستان عصمت الله

چه دلهاى فسرده شاد كردى

چه جانهاى گران آزاد كردى

چه دولتها به ارزانى كه دادى

چه درهايى به رحمت برگشادى

چه افرادى ز تو سامان گرفتند

برات از آتش و شيطان گرفتند

شياطين را همه در بند كردى

ولى الله را خرسند كردى

لقاى حق كه بس ميبود دشوار

رهش را يمن تو گرديد هموار

تو خود نور خداى مهربانى

جمال حضرت آن دلستانى

در اين مدت كه مهمان تو بوديم

به دامان امان بخشت غنوديم

تقلايى اگر كرديم گه گاه

رضايت را به جان جستيم اى ماه

===========================

بدرود

بدرود ای بزرگ ترین ماه خداوند و ای عید اولیای خدا.

بدرود ای ماهی که تا تو بودی، امن و سلامت بود.

بدرود ای آنکه نه در مصاحبت تو کراهت بود و نه در معاشرتت ناپسندی.

بدرود که سرشار از برکات بر ما درآمدی و ما را از آلودگی های گناه شست وشو دادی.

بدرود که چه بدی ها با آمدنت از ما دور شد و چه خیرات که ما را نصیب آمد.

بدرود تو را و آن شب قدرت را که از هزار ماه بهتر است.

بدرود تو را و آن فضل و کرم تو را که اینک از آن محروم مانده ایم.

بدرود ای ماه دست یافتن به آرزوها.

آمدیم از سفر دور و دراز رمضان

پی نبردیم به زیبایی راز رمضان
هر چه جان بود سپردیم به آواز خدا
هر چه دل بود شکستیم به ساز رمضان
سر به آیینه ی "الغوث" زدم در شب قدر
آب شد زمزمه ی راز و نیاز رمضان
دیدم این "قدر" همان آینه ی "خلّصنا"ست
دیدم آیینه ام از سوز و گداز رمضان
بیش از این ناز نخواهیم کشید از دنیا
بعد از این دست من و دامن ناز رمضان
نکند چشم ببندم به سحرهای سلوک
نکند بسته شود دیده ی باز رمضان
صبح با باده ی شعبان و رجب آمده بود
آن که دیروز مرا داد جواز رمضان
شام آخر شد و با گریه نشستم به وداع
خواب دیدم نرسیدم به نماز رمضان


این
نیز
گذشت...
سال آینده چه کسی می ماند و چه کسی می رود...